Karmaşıklık Ekonomisinde Birey
Ekonomik Birey. Günümüz gerçek ekonomik koşullarında, model olarak kullanabileceğimiz bireyden hareketle karmaşıklık ekonomisine başlangıç yapabiliriz. Klasik ekonomi bireyin rasyonel olduğunu, binlerce optimizasyonu saniyenin kesri kadar kısa zamanda işleyen ve çözümleyen süper bilgisayar olarak görür. Elbette pratikte bu doğru değildir, birey karar verirken alışkanlıklarını ve zihinsel kısayolları kullanır. Bireyin rasyonel olduğu varsayımı ile doğrusal sistemler analitik olarak modellenir ama bu yaklaşım ile elde edilen sonuçlar deneysel olarak elde edilen (ampirik) verilerden çok farklı olabilir. Buna karşı karmaşıklık ekonomisi, bireyin sınırlı hesaplama yetisi ve sınırlı zamanı olduğu noktasından (sınırlı rasyonellik) hareketle sonuca gitmeye çalışır. Sınırlı rasyonellik ile ifade edilen; bireyin seçim yapmak için sınırlı bilgisi ve sınırlı zamanının olduğudur. AVM’de en doğru diş macununu satın almak için sınırsız bilgi (süper bilgisayar) ve sınırsız vaktimiz yoktur.
Şekil 1. Bireyin karar verme mekanizmasında mükemmel olamayışı.
Karmaşıklık ekonomisi açısından, sınırlı rasyonel (bounded rationality) yetisi olan birey modeli sistem bütününün doğal çevresi içinde değerlendirilmelidir. Birey modeli karmaşıklık ekonomisinde son derece önemli olduğundan ve modellemenin daha gerçekçi olması açısından davranışsal ekonomiden kısaca söz etmek gerekiyor.
Davranışsal Ekonomi. Davranışsal ekonomi bireylerin istek ve motiflerini daha kapsamlı ve karmaşık şekilde açıklamaya çalışan disiplindir. Bireyler kendi ekonomik kararları çerçevesinde değer yaratırlar ve bu değerler sadece endüstriyel kapital olmanın ötesinde psikolojik, sosyal, bilişsel ve duygusal eğilimleri de içerir ve çevresi ile iç içe iletişimleri olduğundan değer kavramı etkilenir. A’nın B’ye neden olduğu nedensellik geçersiz olmaya başlar. Sınırlı rasyonel davranışın sonucu olarak bireyin değer yaratması optimal ekonomik değer yaratmanın ötesinde çok farklı seviyelerde oluşabilir. Şüphesiz, bu çıkarımlar sadece dengenin olmadığı karmaşıklık ekonomisinde anlam kazanacaktır.
Davranışsal ekonomi mikroekonomide bireyin ne kadar önemli olduğu konusunda yeni çalışmalar ortaya koymaya devam ediyor. Gestalt psikolojisi kapsamında bireyin çevre ile uygunluk etkileşimini konu alan affordance kavramı çok yeni ve verimli çalışmalara yol açacaktır. Şekil 2.’de küme mantığı ile gösterilen şemada bireyin çevre ile etkileşiminin ne kadar iç içe olduğu gösterilmektedir.
Çevre ile (Etkileşimsel) Uygunluk (Affordance)
Oklar, olumsuz bir yeterlilik algısının kaçınma, kaçma veya bir uygunluğun şekillenmesiyle sonuçlandığı durumları gösterir.
Şekil 2. Kaynak: Kadıköy Düşünce Platformu. https://youtu.be/-baE23V1XKg
Değer Teorisi. Sosyal değer, psikolojik değer, Marksist ekonomide emek değeri gibi birçok değer kavramı, öznel ve nesnel değerler kapsamında ele alınır. Neoklasik ekonomide değer, bireyin biçtiği, alıcı ve satıcının memnun olduğu fiyat olarak tanımlanır. Karmaşıklık ekonomisinde değer kavramına yaklaşım farklıdır; çevresindeki diğer sistemlerle etkileşimi bağlamında baktığımız için ekonominin içinde olmayan diğer etkileşimlerin değerleri de göz önüne alınmalıdır. Örneğin, ekolojik sermayenin (madencilik veya tarım endüstrileri) ekonomik sistemin dışında veya ondan bağımsız bir değeri olamaz. Analitik yöntemler kulanarak ekonomik modelin içindeki her şeye öznel (dışsal, extrinsic) değer biçilebilir ama aynı ekonomik modelin tüm çevre ile etkileşiminin nesnel (içsel, intrinsic) değerini hesaba katarak değer biçilebilmesi için sentetik akıl yürütme gerekir. Tüm çevre faktörlerini içeren modeller oluşturmak üzere sentetik akıl yürütmeyi kullandığımızda, hem öznel ekonomik değerler hem de nesnel değerler dâhil edilir. Böylece, sosyal sermaye, kültürel sermaye, çevre sermayesi vb. model ile daha gerçekçi değer belirlenir. Değer, piyasa dengesiyle belirlenen tek bir homojen fiyat değildir, farklı etkileşim değişkenlerinden oluşan ağın heterojen fiyatıdır. Bir sonraki bölümde (2.1) değer teorisini daha detaylı anlatmaya çalışacağım.
Sinerjik etkileşim. Karmaşıklık teorisinin, bireyler arasında toplamı sıfır olmayan etkileşimlerle ilgili olduğunu belirtmiştim. Oyun teorisi hem sıfır toplamlı oyunları hem de sıfır toplamlı olmayan oyunları modeller. Sıfır toplamlı oyunlar doğrusal çözümler sunar ve bu nedenle klasik ekonominin merkezinde yer alır. Sıfır toplamlı olmayan oyunlar ise (sinerjik, belirimli, stigmerjik) doğrusal olmayan sonuçlar verir ve bu nedenle doğrusalsız ekonomi çalışması temel olarak sıfır toplamlı olmayan dinamiklerle ilgilenir. Bu dinamikler kurumsal etkileşimlerin de modellemeye katılmasını sağlayacağından karmaşıklık ekonomisi dengesiz ya da dengesi sürekli değişen ekonomi olarak karşımıza çıkar. Bireyler arasındaki etkileşimde iş birliği yoksa veya bir şekilde çatışma söz konusu ise sistem tek tek parçalarının toplamından daha azdır. Farklı işletmeler arasındaki rekabet nedeni ile fiyat savaşları buna örnektir. Tersine, iş birliği, bireyler arasındaki sinerjik, artı değer yaratan bir etkileşim biçimidir. Bu ilişkiler kendiliğinden örgütlenme ve belirim sayesinde, parçalarının tek tek toplamından daha büyük bir organizasyona, örneğin kurumlara dönüşmesine yol açar. Sinerji, belirim sürecinin temelini oluşturduğundan ekonomide farklı hiyerarşik katmanların oluşumuna yol açarak karmaşık gerçek dünya fenomenlerini karşımıza çıkarır.
Kurumlar. Karmaşıklık paradigmasında belirim fenomeni ile ortaya çıkan hiyerarşik makroekonomik kalıplar mikro seviyedeki etkileşimlerin tezahürüdür. Sistem bileşenlerinin, doğrusalsız etkileşiminden dolayı, sistem bütününün davranış ve özelliklerini analitik hesaplarla kestiremeyiz ama belirim özelliklerinin makro seviyede tezahürü, agent based modelleme teknikleri kullanılarak gerçek dünya fenomenine yakın sonuçlar elde edilebilir. Karmaşıklık ekonomisinde bireyler sosyal, kültürel, teknolojik, finansal vs. birçok ağlar ile iç içedir ve bu bireylerin oluşturdukları kurumsal yapıların başarı ya da başarısızlık ölçüleri, kaynakların rasyonel kullanımı ile tanımlanan verimli piyasa (efficient market) hipotezi ile tanımlanamaz. Karmaşıklık açısından kaynaklar, bu ağların yapılarına bağlı olarak yönlenirler. Ağlar arasında kaynakların yönlendirilmesi ve dağılımın homojen olmamasından dolayı denge (equilibrium) yoktur ve bu dengesiz (non-equilibrium) durum sürekli olarak devam edebilir.
Ekonomik evrim ve büyüme. Karmaşıklık ekonomisi, ekonomiyi zaman içinde evrimleşen karmaşık adaptif sistem (KAS) olarak görür, kendiliğinden örgütlenme, çeşitlilik, seçim, yenilik gibi kavramların nitel değişikliklere yol açtığı evrimsel bir süreçtir. Shumpeter’in belirttiği yaratıcı yıkım olarak bilinen teknolojik inovasyon, girişimcinin yeni iş modelleri aracılığı ile ekonominin organik olarak büyümesine imkân sağlar. Sistemin bir alanında değişiklik başka alanlarda yeni fırsatları oluşturur ve bütün sistem farklı endüstriler ve sektörlerle iç içe bağımlı olarak yeniden yapılanarak nitel değişikliğe dönüşür. Tüm sistem bütünsel olarak evrimleşir ve ekonomik büyüme sağlanır. Klasik ekonomik yaklaşımda ise yenilik veya nitel değişikliğe yol açan bir mekanizma yoktur.
Ateşan Aybars (3 Haziran 2021)
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder