Açık (karmaşıklık) ve kapalı (klasik) sistem ekonomisi.
Ekonominin kapalı bir sistem olarak modellendiği klasik ekonominin aksine, karmaşıklık ekonomisinde açık bir sistem modelinin gerekliliğinden bahsetmiştim. Klasik ekonomik modeller kapalı sistem olarak incelendiğinden sosyal veya ekolojik alanlarla (dışsal sistemler) nasıl etkileşime girdiğini açıklayamaz. Karmaşıklık ekonomisinde açık sistem modelleri kullanıldığı için ekonominin çevresi ile etkileşimlerini temsil edebiliriz. Ekonomiyi açık bir sistem olarak modellerken, klasik ekonomide olduğu gibi tek bir kapalı sistem çözümü olmayacaktır.
Şekil 1. Açık ve kapalı sistemler (çevreden etkilenen ve izole edilmiş sistemler). Kapalı sistemlerde bir tarafın kazancı diğer tarafın zararıdır. Örneğin, vadeli piyasalarda birisinin kazanması için diğerinin kaybetmesi gerekir. Toplam sıfırdır. Açık sistemlerde ise birisinin kazancı diğerinin zararına olmayabilir. Örneğin, rekabet eden şirketlerin birleşmesi verimliliği ve piyasada güveni artırarak hepsinin kazançlı çıkmasını mümkün kılar. Kazanç veya zarar toplamları sıfır olmayabilir.
Kapalı sistemler tek bir dengeye yönelirken açık sistemler tam aksine, enerji ve maddenin sürekli girdi ve çıktısı ile şekillendiğinden tek bir dengeye yönelmezler dolayısıyla, farklı dinamikler tarafından yönetildiğinden (doğrusalsız özelliği) çoklu dengeye ya da sürekli değişen dengeye sahiptirler. Bunun anlamı, açık sistem modelinin çözümü doğrusalsız çoklu çözümleri barındıracak veya kaotik davranış sergileyebileceklerdir. Genel olarak, herhangi bir denge veya doğrusal denklem ile uğraşmak yerine, sistem girdi ve çıktılarının çevre ile etkileşimi yeni ekonomik paradigmanın en belirgin özelliğidir.
Şekil 2. Klasik ve karmaşıklık ekonomisi. Klasik ekonomi (doğrusal sistemler) homojendir ve izole edilmiş, rasyonel bireyler makro seviyede statik bir denge oluşturur. Karmaşıklık ekonomisi ise (doğrusalsız sistemler) heterojendir ve sınırlı bilgi ve zamanı olan bireylerin etkileşimi, kurumların belirmesi ve makro seviyede sürekli değişen denge ya da dengesizliğe yol açar. Kaynak: Systems Innovations.
Sıfır Olmayan Toplam (non zero-sum). Klasik ekonomide genel denge arayışı için bireyler arasındaki etkileşimler toplanır. Bu etkileşimlerin sistem bütününde cebrik toplamı ya da çıkarılması büyük ölçüde göz ardı edilebileceği anlamına gelir. Ancak karmaşıklık ekonomisinde bir denge elde etmeye çalışmıyoruz ve bu nedenle ilişkiler için toplama ya da çıkarma işlemi gerekmez. Bu doğrusalsız özellik toplamı sıfır olmayan (non-zero-sum) sistemdir. Yani bireylerin etkileşimlerinin sisteme değer katabilecekleri veya değerini düşürecekleri anlamına gelir. Non-zero-sum özelliği sistemin genel yapısı için önemli olacaktır.
Karmaşıklık ekonomisinde tek bir genel denge olmadığına göre sistem bileşenlerinin toplama özelliği yani, zero-sum özelliği yoktur. Bileşenlerin iletişimi ile ortaya çıkan artı değer sisteme ilave edilir ya da sistemden çıkartılır. Dolayısıyla, dengenin olmadığı makroekonomik seviyede sistemin kendi dinamikleri belirim denilen yeni yapılaşmaya neden olur ve sistem sinerjik özelliği ile heterojen özellikler göstermeye başlar. Böylece, klasik ekonomideki kurumların (piyasalar ya da takas merkezlerinin) dengesi ve zero-sum özelliğine karşı karmaşıklık ekonomisi belirim ve non-zero-sum özellikleriyle gerçek dünya fenomenleri olarak karşımıza çıkar.
Bireylerin iletişimi ve ihtiyaçların belirmesi kurumların oluşmasına yol açar. Kurumlar yapı olarak ağ özelliğindedir ve bu özellikler ekonomik sistemin çeşitli oluşumlarında anahtar rol üstlenirler. Unutulmasın, açık sistemlerden bahsettiğimize göre giriş ve çıkış dinamikleri kurumsal yapıyı sürekli değiştirerek ekonomik sistemin bütününde dengesizliği besleyecektir. Yani sisteme kaynak akışları ya da sistemden kaynak çıkışları zaman içinde değiştiğinden ekonomik evrime yol açan sürekli dengesizlik söz konusudur. Bu anlamda karmaşıklık ekonomisi, klasik ekonominin aksine açık sistem olarak modellenir. Açık sistem, sınırlı rasyonel karakteri olan bireyleri ele alır ve bu bireylerin etkileşimi ile ortaya çıkan kurumsal yapıların sürekli değişen dinamikleri dengede olmayan makroekonomik bir sistem ortaya çıkarır.
Makro düzey. Genel denge ve tek tek bireylerin fikrine odaklanmak yerine bireylerin etkileşimlerine odaklanıldığında ortaya çıkan şeyin (belirim) ağ sisteminin kurumları olduğunu görürüz. Bu ağların yapısı, büyük ölçüde ekonomik çarkların nasıl döndüğünü gösterdiğinden çok önemlidir. Açık sistemlerde sistemin girdi ve çıktıları (birey ya da kurumun network üzerinde bilgi akışı, ağ yapısı) ağ içindeki alt sistemlerin girdi ve çıktılarının tanımlanmasında belirleyici olacaktır. Ağ içinde ortaya çıkan yeni yapılar veya kurumlar sistem bütününe ilave ya da eksiltme yapacağından makro düzeyde dinamik dengesizlik yaratacaktır. Sistem açık olduğundan kendisinin de parçası olduğu daha geniş çevre ile etkileşimi sürekli dengesizlik kaynağıdır. Karmaşıklık ekonomisi, makro düzeyde dinamik dengesizliği açıklamak üzere evrim modelinden yararlanır.
Basit kurallar. Açık bir ekonomik sistemin çevre ile ilişkilerinin çözümü için en ideal yaklaşım algoritmik modellemedir. Doğrusalsız açık sistem çözümleri basit kurallardan oluşan algoritmalarla yapılabilir. Algoritma, daha sonra bilgisayar simülasyonu yoluyla güvenilir bir model oluşturmak için kullanılabilir ve sistemin zaman içindeki davranışını izlemek için çalıştırılabilir ve böylece sistem hakkında bilmek istediğimiz tüm bilgileri bir denkleme ihtiyaç duymadan elde edebiliriz. Algoritmik modellemenin özü, basit kuralların karmaşık fenomenler yaratabileceği fikridir. Basit kuralları tanımlıyoruz ve bilgisayarda iterasyona tabi tutuyoruz. Doğrusalsız etkileşimler ve geri bildirimler ile elde edilen sistem sonuçları gerçek dünya fenomenlerini çok daha gerçekçi olarak ifade edebiliyor. Tablo 2.0.1 klasik ve karmaşıklık ekonomisinin bazı önemli farklarını gösteriyor.
Karakteristikleri | Klasik Ekonomi | Karmaşıklık Ekonomisi |
Sistem modeli | Kapalı sistem (doğrusal) | Açık sistem (doğrusalsız) |
Nedensellik | Analiz | Sentez |
Ekonomik Denge | Zero-sum (dengeli) | Non-zero-sum (dengesiz) |
Birey rasyonel mi? | Sınırsız bilgi ve zaman | Sınırlı bilgi ve zaman |
Ekonomik değer | Homojen | Heterojen |
Tablo 2.0.1 Klasik ve Karmaşık ekonominin kıyaslanması.
Ateşan Aybars (27 Mayıs 2021)
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder