Ekonomik Sistemin Bağlantı Dinamikleri.
Geri bildirim döngüsü yukarıda nedensellik bağlantıları başlığı altında ifade ettiğim gibi iki veya daha fazla değişken arasındaki karşılıklı bağımlılık ilişkisini tanımlar. Bu ilişkiler negatif ya da pozitif geri bildirim süreçlerine göre sistemin geleceğini belirler. Geri bildirim döngüleri tarafından belirlenen bu dinamikler, karmaşık sistem elemanlarının kendiliğinden örgütlenmelerinde temel ve çok önemli bir rol üstlenirler. Geri bildirim döngüleri ile sistem hem çevreden etkilenir hem de çevreyi etkiler. Anlaşılacağı gibi iki çeşit geri bildirim döngüsü vardır; negatif ve pozitif. Her iki tür geri bildirim sürekli olarak birbirleri ile rekabet eder ya da çatışarak sistemin yeni durumunu tayin ederler.
Negatif geri bildirim döngüsü, sistem girdisi ve sistem çıkışı olmak üzere iki değişken arasındaki ilişkiyi temsil ettiğine göre, daha büyük girdi, daha büyük çıktı ile sonuçlanır ama bir sonraki iterasyonda negatif geri bildirim olarak sistemi beslediğinden daha küçük çıktıya neden olur. Negatif geri bildirim süreci sistemin amaca uygun, istikrarlı ve güvenli şekilde kontrol edilmesi için modellenir. Çok defa negatif geri bildirimli sistemler denge hâlindedir ya da denge etrafında küçük salınımlara (osilasyon) dönüşürler.
Örneğin, arz ve talep arasındaki ilişki negatif geri bildirimdir. Bir üretici ne kadar çok üretirse, ürünün fiyatı da o kadar düşük olur ve düşük fiyat geri bildirim ile üretim teşvikini azaltır. Bu ilişki negatif geri bildirimdir. Bir başka negatif geri bildirim örneği faiz oranlarını düşürmek amacıyla merkez bankalarının para arzını artırmasıdır. Örneğin ABD merkez bankası FED ekonomik büyümenin sıkıntılı olduğu dönemlerde faiz oranlarını düşürmek amacıyla parasal politikasını değiştirerek likiditeyi artırır. (Bkz. Şekil 1.) Klasik arz talep denkleminde, para arzının artması (S1 arz eğrisinin sağa doğru S2’ye kaydırılması) hâlinde denge daha düşük faiz oranında gerçekleşir.
Şekil 1 Arz-talep dengesi. FED para arzı faiz oranlarını düşürür.
Negatif geri bildirimin aksine, pozitif geri bildirim döngüsü doğrusal sistemlerde gözlenmez, yani sistemin çıktısı sistemin gelecekteki durumunu etkileyemez. Bu geri bildirim her iterasyon sonucunda sistem çıktısını üstel şekilde ve kontrolsüz artıran bir ilişkidir. Daha büyük sistem girdisi pozitif geri bildirimle daha büyük sistem çıktısına yol açar ve iterasyonlar sonrasında sistem beklenmedik şekilde farklı ve yepyeni bir duruma dönüşür. Bu tür davranışlar birçok varlıklarda görülür ve nedeni çok defa insan psikolojisi ve davranışa bağlanır. Herhangi bir finansal varlık fiyatının arada bir balon gibi şişmesini davranışsal finans kavramlarıyla açıklamaya çalışırlar. Örneğin, sürü psikolojisi. Yatırımcıların herhangi bir enstrümanın gerçek değeri yerine yükselen fiyatının cazibesine katılması rasyonel olmayan coşku (irrational exuberance) olarak bilinir ve çok defa piyasa balonuna neden olarak gösterilir. Bu tür pozitif geri bildirimler bir süre sonra dengesini kaybetmeye başlar. Yatırımcılar, eninde sonunda finansal varlığın gerçek değerini anlamaya başlarlar ve bir kısmının satış yapması sürüyü harekete geçirirerek pozitif geri bildirimin aksi yönünde etki yapmasına yol açar ve varlık fiyatları yükseldiği gibi dramatik şekilde değer kaybeder.
Geri Bildirim Dinamikleri. Geri bildirim döngüleri ekonomik sistemin gelişiminde dinamik bir rol üstlenirler. Negatif geri bildirim döngüsü sistemi dengeye zorlar. Yani, sistem dışarıdan çok büyük bir şoka maruz kalmadıkça negatif geri bildirim döngüsü sistemi dengeye geri getirecektir. Bu açıdan, negatif geri bildirim ekonomide istikrar sağlayan bir kontrol mekanizması olarak sistemi sürekli şekilde, ufak tefek sapmalarla, istenilen seviyede dengeye getirmeye çalışır. Örneğin, geçmiş verilere bakıldığında bir ülkenin GSYİH’si, artan nüfus, üretimde verimlilik (teknoloji, yeni kaynakların bulunması, yeni modellemeler vs.) gibi çeşitli faktörlerle yükselen bir trend izler. Ancak, ortalamalardan aşırı sapmaların olduğu süreçler ekonomik büyüme ya da daralma, kısaca ekonomik dengesizlik anlamına geleceğinden, hükûmetler mali ve/veya para politikalarını kullanmak durumunda kalırlar. GSYİH'deki dalgalanmaları azaltmak ve ekonomiye tekrar istikrar sağlamak için hükûmetler otomatik dengeleyici olarak vergi ve sosyal yardım politikalarını yeniden planlar ya da değiştirirler. Sisteme negatif geri bildirim olarak giren yeni politikalar sistemik değişime direnerek istenen istikrarı sağlayabilir. Ekonomik kriz sırasında teşvik paketleri ve bankaların kurtarılması negatif geri bildirim fenomenine bir başka örnektir.
Negatif geri bildirimin aksine pozitif geri bildirim, istikrarı bozan bir süreçtir, çünkü sistemin çıktısındaki bazı değişiklikler bir sonraki iterasyonda, sisteme tekrar geri bildirim olarak verildiğinde sistem çıktısını kontrolsüz yükseltecektir. Dolayısıyla, dengeleme mekanizması yoktur. Sistem, sürekli pozitif geri bildirim sonrasında güçlenmeye devam eder ve üstel bir şekilde dengeden uzaklaşır. Eğer, herhangi bir negatif geri bildirim döngüsü ile dengelenmezse, sistem tamamen farklı bir duruma taşınabilir.
Pozitif geri bildirimin sistemi üstel olarak dengeden uzaklaştırması çok faydalı olabildiği gibi çok zararlı da olabilir. Pozitif geri bildirim ile kazancın artması yükselen faydalı sarmal (virtuous cycle) yol açarak ekonomide fayda sağlar ve sarmal yükseldikçe başka yeni faydalara yol açar. Örneğin, hükûmetlerin altyapıya ayırdıkları yatırım faydalı bir sarmaldır, çünkü projeye katılan şirketler daha üretken ve kazançlı olabilir, daha fazla vergi verir ve geliri artan hükûmet daha fazla altyapıya kaynak ayırarak ekonomiyi dengeleyebilir. Burada kamu harcamaları yükselen faydalı bir sarmal yaratır ve sarmal bir süre sonra çeşitli kısıtlamalar (negatif geri bildirim) etkisiyle belli bir seviyede tavan yapar. Ölçek ekonomisi de benzer şekilde gelişir. Şirketler, kuruluş yıllarında yükselen faydalı sarmal özelliği gösterirler. Daha fazla üretim, daha düşük marjinal maliyet ve tüketiciye düşük fiyatlarla yansır, tüketim tetiklenir, şirket daha fazla kazanır, faydalı sarmal daha fazla üretim sağlamak için geri beslenir ve böylece pozitif geri bildirim devam eder. Net sonuç, şirketin ilk yıllarındaki büyümesi üstel şekilde olacaktır ama yükselen faydalı spiral süreç sürekli devam edemez. Piyasa olgunlaştıkça ve yeni rakipler katılınca, sistemi istikrara taşımak üzere negatif geri bildirim şirketin daha fazla büyümesini engellemeye başlayacaktır.
Pozitif geri bildirimin ekonomide neden olduğu zararlı sarmal (vicious cycle) yönetimin ve hükûmetlerin en çok endişe ettikleri kavram olup kontrol edilemeyen zorluklara ve krizlere yol açar. Klasik bir örnek hiperenflasyon ya da deflasyon olabilir. Bilindiği gibi, makroekonomide isdihdam, talep, üretimin arz ve fiyatı, şirketlerin kârlılığı vs. birbirlerine bağlıdır. Aşağıdaki Şekil 2.’de işsizliğin artmasından başlanırsa mal ve hizmetler olumsuz etkilenir, talep daralır. Talebin daralması arzı ve fiyatı düşürür. Elbette, aşırı düşük arz ve fiyat çok defa negatif geri bildirimle ekonomik dengeyi tekrar oluşturmaya çalışır ama bu her zaman başarılı olmayabilir. Bu durum, yani arz ve fiyatların düşmeye devam etmesi şirket kârlılıklarını azaltırken tüketim de azalır. İnsanlar fiyatın daha da düşeceği beklentisi ile harcamalarını iyice kısarlar, resesyonun daha uzun süre devam edeceği beklentisi ile ekonomiyi deflasyonist bir sürece sokarlar. Böyle bir süreçte merkez bankalarının para basması ve piyasalara aşırı likidite sağlaması bile güven eksikliğinden dolayı işe yaramaz. FED başkanı B. Bernanke’nin helikopterden para saçmak metaforu hatırlardadır, uzun süre işe yaramamıştı.
Şekil.2. Deflasyon sarmalı.
Pozitif geri bildirimin bir başka zararlı sarmal örneği olarak 2008 yılında başlayan konut krizi gösterilebilir. 2008 konut krizinin ardında pozitif geri bildirimin neden olduğu zararlı sarmal vardır. Banka ve yöneticilerin bırakınız yapsınlar (lasse faire), nasıl olsa serbest piyasa ekonomisi her şeyi dengeye getirir söylemleri ve çok az kişinin anladığı karmaşık ve riskli finansal mühendislik tasarımları anlaşılmaya başlandığında konut sektöründe endişeler arttı ve konut satışları hızlanarak sorumsuz ve art niyetli yöneticilerin saadet zincirini sona erdirdi. Çünkü daha fazla ev satışı ile fiyatlar düşmeye devam edince konut sahipleri ipotek borçlarını karşılayamayacak duruma geldiler (bankaya borçları konut fiyatının piyasa değeri üzerine çıkınca) ve konutlarının anahtarlarını bankalara teslim etmeye başladılar. Bankaların envanterinde daha fazla satılık konut olması, fiyatları daha da düşürmeye devam ederken pozitif geri bildirim (zararlı sarmal) çok büyük bir ekonomik krize yol açtı.
Bu örneklerden zararlı sarmala yol açan pozitif geri bildirimin ne kadar güçlü ve kontrol edilmesinin ne kadar zor olduğu görülüyor. Pozitif geri bildirimin zararlı sarmalı bir kez başlarsa sistemi tamamen farklı bir duruma sürükleyebilir. Bu örneklerden negatif ve pozitif geri bildirim döngülerinin kontrol çabasının merkezinde olduğu anlaşılır. Negatif geri bildirimin, her türden merkezi kontrol sistemi içinde kullanıldığını ve hedefe yönelik davranışı temsil ettiğini belirtmiştik; yani, kontrol sistemi öncelikle sistemin istenen durumunun ne olduğunu tanımlamalıdır. Evimizde termostat kullanacaksak, çalıştırmadan önce istediğimiz sıcaklığı ayarlamamız gerekir. Evimizi ısıtmak söz konusu olduğunda bu basittir ama negatif geri bildirim döngüsünü bir şirketi veya ekonomiyi yönetmek için kullandığımızda (örneğin vergi sistemi ya da faiz oranları politikası) makro politikalarda doğru tanım ve tahmin yapabilmek ve olası sonuç senaryolarının neler olabileceğini kestirebilmek kolay olmaz ve çok fazla mali kaynak gerektirir.
Geri bildirim döngüleri genellikle bilim, mühendislik ve ekonomi alanında standart matematik modellerden faydalanır, çünkü önemli karmaşıklıklar ve gelecekteki tüm durumlar yol boyunca birçok geri bildirim döngüsüne bağlı olacağından, olayları tahmin ederek geleceğe yönelik projeksiyon yapmak zordur, kapasitemiz sınırlıdır. Geri bildirim fenomeninin analitik yaklaşımla modellenmesi, ekonomik kriz gibi doğrusal olmayan sonuçları tahmin etmekte çok yetersiz olmamızın bir nedenidir. Geri bildirim döngüleri, ekonomi gibi karmaşık döngel olmayan sistemlerin gelişmesinde doğal bir süreçtir. Gelecek, geçmişin basit bir dönüşümü değildir. Sistemde geri bildirim iterasyonları ne kadar hızlı olursa sistemin geleceğini öngörebilme kapasitesi o kadar düşük olur.
Ateşan Aybars (6 Temmuz 2021)
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder